Өүлэн эх

ЧИНГИС ХААН

X-XII зууны үед Монгол болон Түрэг угсааны олон аймгууд Хятадын цагаан хэрмээс Оросын Байгаль нуур хүртлэх нутгийг эзлэн оршиж байв. Энэ дунд хамгийн хүчирхэг нь Хамаг монгол, Хэрээд, Найман, Мэргэд, Татаар аймаг байсан бөгөөд Урианхай, Хонгирад, Барга, Буриад, Хорь түмэд, Соён зэрэг аймгууд тус тус бие даан янз бүрийн нутагт салангид тусгаар оршиж байв.

XIII-XY зуунд Хамаг Монголын эзэн Чингис хаан, түүний үр ач нар түүхэнд урьд өмнө байгаагүй уудам газар нутагтай, Монголын түүхэн дэх гурав дахь эзэнт гүрнийг байгуулжээ. Монголын эзэнт гүрний нөлөөгөөр улс орнуудын хилийн зурвас өөрчлөгдөж, олон янзын соёл иргэншил нэгэн дэг журманд захирагдан оршжээ. Мөн язгууртнуудын эрх ямбаны тогтолцоо нурж, салангид олон жижиг овог аймгуудын эрин үе эцэс болсон юм. Улс үндэстнүүдийн хооронд харилцаа холбооны шинэ хэлбэр үүсэж, худалдаанд суурилсан дэлхийн эдийн засгийн нэгдмэл тогтолцоо бий болсон гэж үздэг.

• Монголчуудын өвөг Бөрт чоно, Гуа маралын X үеийн удам Алунгоо хатан бөгөөд Алунгоо хатны XII үе нь Чингис хаан юм. 1189 онд Тэмүжинийг хаан ширээнд залж,Чингис хаан гэдэг цол олгожээ. Чингэс гэдэг нь далай тэнгис гэсэн турк үгнээс гаралтай бөгөөд хааны эрх мэдэл далай шиг хязгааргүй гэсэн утгыг илэрхийлсэн гэж түүхчид тайлбарладаг. 27 настай Чингис хаан бүх Монголыг нэгтгэхийн тулд 16 жилийг зориулж, эцэст нь 1206 онд Монголын эзэнт гүрнийг байгуулан Онон мөрний хөвөөнд хааны ордыг босгож, мянган азаргын цагаан сүүлээр Есөн манжлагат цагаан сүлд, Дөрвөн манжлагат хар сүлд-ийг улсын сүлд болгон тахижээ.

Хатдын түүх

Орд өргөөндөө тэдгээр язгууртан эмэгтэйчүүд өд, эсгийгээр хийсэн хийц нарийн толгойн өмсгөл гоёл өмсдөг байв. Энэ нь хоёр фүүт хэртэй өндөр бөгөөд тэднийг эргэн тойрны хүмүүсээс сүрлэг өндөр болгон, ялангуяа “морь унах үед нь гайхалтай ихэмсэг төрхийг нэмдэг байж”. Тэд энхийн цагт үр хүүхдээ өсгөж, шаардлага гарвал дайны дуулга өмсөн, нум сум агсан, гэр бүл улс үндэстнээ хамгаалахаар мордоно. Эр нөхөр болон хөвгүүд нь аян дайнд мордож, харин эхнэр болон охид нь ард үлдсэн өрх гэрээ төдийгүй улс орноо авч явж чаддаг тийм нийтлэг тогтолцоо байжээ.

Хатан гэдэг үг нь цэцэн хэрсүү-хатан ухаан, үзэсгэлэн гоо, элбэрэл-нинжин сэтгэл, эрхэмсэг, дайчин зориг, урвашгүй үнэнч сэтгэл,дээд язгуур гэсэн олон утга санааг илэрхийлдэг ажээ.Зарим эрдэмтэд хатан гэсэн үгийг иран гаралтай гэж тайлбарладаг. Түүхэнд Чингис Хааны байгуулсан Их Монгол Улсыг төвхнүүлэн авч явахын төлөө алдар нэрээ дуурсагасан, Чингис хааны эх, хатад, охид, тэдний ач зээ охид, садан төрөл, ураг барилдсан олон эр зоригтой хатад байдаг. Үүнд: Өэлүн Үжин, Бөртэ Үжин, Есүгэн Хатан, Есүй Хатан, Хулан Хатан, Алага Бэхи, Чэчэйхэн Бэхи, Алалтун Бэхи, Дөргөнэ Их Хатан, Огул Хаймиш Их Хатан, Сорхогтани Бэхи, Хотол Цагаан, Самар Гүнж, Мандухай Сэцэн Хатангэх мэт олон Монгол эмэгтэйчүүд байдаг.

Хааны удмын Монгол бүсгүйчүүд морь уралдаж, дайнд цэрэг удирдан, шүүхэд хэрэг шүүж, өргөн уудам газар нутгийг захирч, заримдаа олны өмнө эрчүүдтэй барилдан хүчээ үзэж явжээ. Тэд хөрш зэргэлдээх нийгмийн соёлжсон эмэгтэйчүүдийн гивлүүртэй явах, хөлөө боох, тусгаарлагдаж нуугдах зэрэг ёс заншлыг бардмаар няцаадаг байв. Ихэнх нь өөрт нь оноосон эртэй гэрлэх ба зарим нь өөрсдөө нөхрөө сонгож эсвэл бүр хүнтэй суухаас ч татгалздаг байлаа. Тэд тухайн нийгмийн хууль тогтоомжийг боломжийн гэж үзвэл баримтална, шаардлага гарвал шинэ хууль тогтоомж ч гаргана.

Эмэгтэйчүүд газар нутгаа хамгаалан харийн дайсантай тулалдаж, бүр зарим нь дайнд амь үрэгдсэн ч тэдний охид, ач зээ охид нь Чингис Хааны өвлүүлж үлдээсэн эрх мэдлээ хамгаалан тэмцлээ үргэлжлүүлсээр байлаа. Хаан язгуурт эмэгтэйчүүдийн зүй ёсны байр суурийг үл хайхарч, улмаар бараг үгүй хийснээр Хаант улс доройтож, улмаар задарч мөхөв. 1368 он гэхэд Монголчууд газар нутгаа алдаж, тал нутагтаа зугтан ирж, дахин өөр хоорондоо тэмцэлдэж байжээ.

Хэрүүл марган, үзэн ядалт, нэг нь нөгөөгөө уулгалан дайрах явдал үргэлжилсээр дахин нэг зуун өнгөрч , 1470 онд санаандгүй шинэ Хатан гарч ирсэн юм. Тэр бол Чингисийн эзэнт гүрэн, тэдний охидоос хойш 300 жилийн дараа, Монгол Хөх Төрийн гал голомт унтран бөхөж байх эгзэгтэй мөчид садарсан үсээ шууж, саадаг нум үүрч босон тэмцсэнМандухай Сэцэн хатан байв. Тэр хүний хөлд гишгэгдэн дарлагдсан Монголын тугийг дахин мандуулсан юм. Тэр Монголчуудын мартагдсан ухамсрыг сэргээж, Монгол үндэстнийг буцаан эмхэлж, шинэ төр байгуулав. Гэвч өмнөх Монгол хатдын адил түүний байгуулсан гавьяаг нь хэн ч үл хэрэгсжээ. Зүүнгарын хаан Галдан бошигтийн гэргий АнуЗуунмод-Тэрэлжийн тулалдаанд эр нөхөр, үр хүүхдээ Манжийн цэргийн бүслэлтээс аварч өөрөө амь эрсэдсэн бөгөөд түүнээс хойш Монголын түүхэнд онцгойлон дурьдагдсан монгол хатан гарсангүй. Монголын олон хатдын үнэн түүх өдий болтол нууц болон хэвээр байна.